Philip K. Dick, „Człowiek z Wysokiego Zamku”

Druga wojna światowa zmieniła rozkład sił na świecie: w Europie triumfuje III Rzesza, Stany Zjednoczone rozdziera panowanie niemieckie i japońskie. Człowiek z Wysokiego Zamku nie obrazuje jednak prostej historii alternatywnej, w której jeden podmiot zastąpiony zostaje drugim, a na całość spojrzeć można jak na odbicie lustrzane. Znający prozę Dicka spodziewają się zapewne analizy głębszej, niejednoznacznej, ukierunkowanej na mnogość aspektów. Przeczytawszy powieść, nie będą zawiedzeni. Ta uhonorowana Nagrodą Hugo w 1963 roku książka obfituje w ogromną ilość nakładanych na siebie ujęć i z powodzeniem wliczyć ją można do dzieł, przy których jedno pobieżne przeczytanie zdecydowanie nie wystarcza.

Maciej Parowski w przedmowie wymownie zatytułowanej Wszechświaty w szopie przypomina, że pisarzy podzielić można na narratorów i stylistów. Dick, opowiadając wciąż tę samą historię, wlicza się do drugiej grupy. W Człowieku z Wysokiego zamku widać to szczególnie – akcja powieści schodzi na dalszy plan, fabuła zaś w dużej mierze służy do tego, by bohaterowie oddali się zastanowieniu, by manifestowali swoje przekonania, lęki i zmagania z rzeczywistością. Dicka interesuje to, co dzieje się z jednostkami. Wrzuca więc do swojej opowieści przedstawicieli kilku ras, ludzi o odmiennych pozycjach społecznych, odmiennej mentalności. Włączmy do tego bezlitośnie prawdziwe okrucieństwo hitlerowców, pomysły na granicy fikcji i realności oraz typowo dickowską atmosferę odpływania w delirium… a i tak nie streścimy tego, co mieści w sobie lektura.

W powieści odnaleźć można trzy główne linie fabularne. Pierwszą z nich, handlową, reprezentuje sprzedawca staroci Robert Childan, człowiek błądzący w przepaści kulturowej pomiędzy Amerykanami a Japończykami. W kraju, w którym pośród zamożnych Japończyków kwitnie fanatyczne zainteresowanie amerykańskimi wyrobami przedwojennymi i popkulturowymi gadżetami, stara się on zrozumieć i wpasować w mentalność okupujących. Ukazane zostaje tu sztandarowe zderzenie kultur, światopoglądów, modeli myślowych, a nawet estetycznych. Na piedestale stoją wyobrażenia Childana dotyczące inności Japończyków, ich skrajnie różnego pojmowania rzeczywistości w stosunku do tego, jak postrzegają Amerykanie. Dick wchodzi w umysł Childana i za jego pomocą przekazuje myśl postawioną w innym miejscu, lecz w obu przypadkach równie adekwatną: „nasza przestrzeń i czas są wytworami naszej własnej psychiki”.

Drugi wątek opowiada o wydarzeniach związanych ze zmianą wodza w Niemczech i koncentruje się wokół osobistości stojących na wysokich politycznych szczeblach. Dick eksploruje tu zarówno ludzką psychikę jak i mechanizmy dochodzenia do władzy, nie zapominając także o wciąż aktualnych pytaniach dotyczących natury rzeczywistości i pojmowania historii. Tagomi, japoński oficjel dysponujący wschodnią subtelnością, szuka wyjaśnień swoich udręk, lecz to nie on bliski jest odkrycia prawdy – to Juliana, wzorcowa dla postaci Dicka mocna osobowość kobieca, zbliża się do rozwikłania zagadki. Przedstawia ona trzeci wymiar powieści, związany z książką pod tytułem Utyje szarańcza. Pod przykrywką bestsellera opisującego alternatywny wynik wojny, Dick przenosi do powieści elementy ontologiczne, zacierające granicę między realnością a fantasmagorią.

Wszyscy główni bohaterowie, niezależnie od korzeni, radzą się Księgi Przemian. I-Cing, podobnie jak Utyje szarańcza, umożliwia przeniknięcie do drugiej rzeczywistości; takiej, która ukazuje poszukiwany sens. U Dicka nie ma jednak jasnych odpowiedzi, a to, co zdaje się naprowadzać na właściwy trop, ostatecznie okazuje się ułudą. Nic innego jak czytelnik i jego zastanowienie, są kluczem do rozumienia tekstu. Dick nie wyjaśnia, on podaje tematy: egzystencjalizm z niezmiennym osamotnieniem i ograniczeniami słabego człowieka, który jednak może albo wręcz musi dokonywać wyborów. Humanizm, na którego podłożu najmniejsze ludzkie działania, choć nie zmieniają losów historii, wiodą jednostkę do własnego małego zwycięstwa. W końcu, odchodzenie od wiary w rzeczywistość, znane u Dicka wypatrywanie świata bardziej prawdziwego. Powieść ta jest kopalnią filozoficznych dociekań, ubraną w splątane, miejscami irracjonalne realia.

Człowieka z Wysokiego Zamku nawet w czasach współczesnych czyta się z dreszczem niepokoju. Ta ponadczasowość wizji utwierdza w przekonaniu, że Philip K. Dick stworzył kanon science fiction, obok którego czytelnicy gatunku nie powinni przejść obojętnie. Najnowsze wydanie Rebisu, okraszone ilustracjami Wojciecha Siudmaka, kolejny raz potwierdza, że wznowienie było strzałem w dziesiątkę. Pozostaje tylko życzyć udanego poszukiwania sensów, bowiem interpretacji względności historii, tożsamości narodów oraz refleksji nad bytem jednostkowym można odkryć tu zdumiewająco wiele.

Wydawnictwo Rebis, 2011