Ian R. MacLeod, „Pieśń czasu. Podróże”

Ian R. MacLeod dał się poznać polskim czytelnikom dzięki publikowanej przez Wydawnictwo Mag serii Uczta Wyobraźni. Przeszło sześć lat temu Wieki światła rozpoczęły cykl, który dla wielu stał się później obowiązkowym do skompletowania. Jak się niebawem okazało, był to wybór jak najbardziej trafny. Pieśń czasu. Podróże to już trzecia dostępna dla polskiego czytelnika odsłona twórczości MacLeoda, tym razem oprócz powieści oferująca również zbiór dziewięciu opowiadań.

Nie bez przyczyny krótkie formy literackie składają się na część zatytułowaną Podróże. Poruszające się po różnych obszarach tematycznych, dotykające najrozmaitszych gatunków i konwencji, nie mają one punktu wspólnego innego niż sam autor. Wbrew pozorom jednak, to już znaczne powiązanie. Styl MacLeoda – liryczny, charakteryzujący się subtelnością i bogactwem – wyróżnia się spośród innych. Niemniej, nie wszystkie zamieszczone tu opowiadania trzymają ten sam poziom. Trzy z nich, Dbaj o siebie, Zwieńczenie oraz O spotkaniach z innymi wyspami, najkrótsze, przystające raczej do shortów, zwracają uwagę migawkowo ujętymi pomysłami i umiejętnym wykorzystaniem niewielkiej ilości miejsca, lecz nie należą do historii, które mogłyby pozostać w pamięci na dłużej.

Zbiór otwiera jeden z ciekawszych tekstów, Opowieść młynarza, będący właściwą dla MacLeoda refleksją nad przemijaniem. Usłyszeć w nim można echa problematyki zawartej w Wiekach światła – zmierzch epoki wprowadza chaos; cechowi pracujący w małych majątkach zastępowani są przez maszyny napędzane eterem; rodzi się opór i niezrozumienie. Wszystkie zmiany gospodarczo-społeczne przedstawione są z akcentem padającym na jednostki. To bardzo dobry, wyciszony tekst, potrafiący urzec zarówno kreacją świata, jak i sprawnym piórem autora. Pewną przeciwwagę dlań stanowi osadzona we współczesności, niepokojąca historia rodziny stłamszonej przez męża i ojca – Wainwrightowie na wakacjach. MacLeod doskonale operuje w niej napięciem; do tego stopnia nawet, że łatwo poczuć przebiegające po karku dreszcze.

Na szczególną uwagę zasługuje utwór zatytułowany Dywan z hobów. Ukazane zostaje w nim społeczeństwo funkcjonujące bezwzględnie w oparciu o tradycję, normy oraz związaną z nimi religię. Zamieszkujący w wykreowanym świecie ludzie podporządkowali sobie istoty nazwane hobami – rudowłose i niższe od człowieka, lecz blisko z nim spokrewnione. MacLeod wywiera głęboki efekt poprzez posługiwanie się skrajnościami i naturalizmem opisów – hobowie wykorzystywani są praktycznie do wszystkiego: pracy, seksu i oddawania masowych ofiar bogom. Ich niższość uznaje się za prawdę równie niepodważalną, jak oczywistą. Tekst jest oczywiście analogią i traktuje o nas samych, o dążności do wartościowania i dominacji, o bezwzględności i zaślepieniu zrodzonych przez trzymanie się (czasem absurdalnej) tradycji.

Pozostałe opowiadania uznać można za lepsze lub gorsze, najważniejszym jednak elementem zbioru jest bez wątpienia Pieśń czasu. Powieść napisana została z punktu widzenia Roushany Maitland, światowej sławy skrzypaczki, która u kresu swojego życia ratuje z morskich fal na wpół martwego młodego mężczyznę. Zabrawszy rozbitka do posiadłości, starsza kobieta pozwala mu przez jakiś czas u siebie mieszkać. Chłopak okazuje się wspaniałym słuchaczem Roushany, gdy ta opowiada, jak przeszłość, teraźniejszość i przyszłość konstruują historię jej życia, począwszy od dzieciństwa spędzonego z ukochanym bratem, a na nieuchronnej perspektywie śmierci skończywszy. Jej niezwykła relacja, mieści w sobie wszystko to, czego można by od niej oczekiwać.

Mimo że główny środek ciężkości MacLeod kładzie na życie jednostek, powieść nie zaniedbuje również realiów epoki. Dwudziesty pierwszy wiek to czas rozdzierany przez epidemie, przeciwne sobie myśli polityczne, ksenofobię, konflikty zbrojne i społeczne nierówności. Wspaniale odmalowane zostają środowiska artystyczne, do których Roushana w końcu wstępuje oraz Indie, ojczyzna jej matki. Dojrzała i subtelna narracja sprawdza się w konstruowaniu zarówno owych pejzaży, jak i  opisów przeżyć bohaterów. Z tym drugim wiążę się znaczący atut powieści, ponieważ tam gdzie inni osunęliby się w sztampę, MacLeod wycisza sytuację, bezbłędnie trafiając w odpowiednie struny, w dyskretny sposób poruszając emocje.

Pieśń czasu należałoby zaklasyfikować do science fiction, jednak przynależność doń jest oczywista jedynie pozornie. MacLeod bowiem odwrócił akcenty – marginalizując atrybuty fantastyki naukowej, sprowadzając je do roli podrzędnej. Oczekujący rozbudowanych przewidywań technologicznych nie znajdą ich tu wiele. Podobnie zresztą ci, którzy szukają dramatycznych intryg, na wpół boskich czynów, wydarzeń trzęsących posadami świata. Historia Roushany Maitland w dużej mierze przynależy do głównego nurtu.

Książka jest jedną z przystępniejszych pozycji Uczty Wyobraźni, adresowaną również do niezaznajomionych z fantastyką, lecz w żaden sposób nie umniejsza to jej wartości. To wspaniały zbiór dla wszystkich zainteresowanych nietuzinkowym spojrzeniem, potrafiących zanurzyć się w opowiadanej historii i przeżyć ją wraz z bohaterami. Ian MacLeod potwierdza w nim swój talent do wznoszenia cudownych, pełnych detali historii. Warto przeczytać, nawet jeśli dotychczas nie miało się nic wspólnego z fantasy czy science fiction.

Wydawnictwo Mag, 2011